“ชีวิตเหมือนฝัน” คุณหญิงมณี สิริวรสารภาพสะท้อนความเปลี่ยนแปลงความรู้สึกของสังคมเมืองกรุงเทพฯ

คุณหญิงมณี สิริวรสาร หรือมณี เซเนียร์ บุนนาค เกิดที่กรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษ เมื่อ พ.ศ.2458 เป็นธิดาของพระยาราชานุประพันธ์ (เปีย บุนนาค) ราชทูตไทยประจำประเทศอังกฤษ มารดา ดอรีส วินดั้ม พี่ชายร่วมบิดามารดา อุทัย ภานุวงศ์
อายุได้ 2 ขวบ พ.ศ. 2460 คุณหญิงมณีและครอบครัวได้เดินทางกลับมาประเทศไทย ความเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่และครั้งแรกของคุณหญิงมณี เกิดขึ้นเมื่อบิดา พระยาราชานุประพันธ์ (เปีย บุนนาค) ถึงแก่กรรม คุณหญิงมณีเติบโตมาแม่เลี้ยงเดี่ยว เมื่อมารดาต้องเดินทางไปมาต่างประเทศด้วยอาชีพ จึงได้ให้คุณหญิงมณี เข้าเรียนเป็นนักเรียนประจำที่โรงเรียนเซนต์แมรีส์ เอส.พี.จี. โรงเรียนมิชชันนารีนิกายโปรเตสแตนต์ มีอาจารย์ใหญ่เป็นชาวอังกฤษ เมื่อเรียนจบชั้นมัธยมศึกษาแล้ว ได้สอบเข้าคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เรียนได้เพียง 2 ปี พ.ศ. 2478 สอบชิงทุนของ ก.พ. (คณะกรรมการข้าราชการพลเรือน) ในแผนกอักษรศาสตร์ นับเป็นนักศึกษาหญิงคนแรก ได้รับทุน ก.พ. ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 ได้ไปศึกษาต่อที่ประเทศอังกฤษ และสอบเข้าเรียนที่มหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด
3 ปีหลังจากการเรียนมหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด พ.ศ.2481 คุณหญิงมณี ลาออกจากการเรียนสมรสกับพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจิรศักดิ์สุประภาต (“เจรี่”-คุณหญิงมณี) พระโอรสบุญธรรมในพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี ในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 พระองค์เจ้าจิรศักดิ์ฯ สิ้นพระชนม์ในการปฏิบัติการขับเครื่องบินให้กับกองทัพอังกฤษ คุณหญิงมณี สมรสครั้งที่ 2 กับพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาภัสสรวงศ์ (พระเชฐา พระองค์เจ้าจิรศักดิ์ฯ) และได้เดินทางกลับสู่ประเทศไทย พ.ศ.2490 หลังจากใช้ชีวิตอยู่ประเทศไทย คุณหญิงมณีได้หย่าขาดกับพระองค์เจ้าอาภัสสรวงศ์ และแต่งงานครั้งที่ 3 กับ พล.ต.นพ.ปชา สิริวรสาร พ.ศ.2503 คุณหญิงมณีถึงแก่อนิจกรรม พ.ศ.2542

เวลา 85 ปี ชีวิตของคุณหญิงมณี สิริวรสาร ถูกนำมาบันทึกไว้เป็นหนังสืออัตชีวประวัติ 2 เล่มในชื่อเรื่อง “ชีวิตเหมือนฝัน” ของคุณหญิงมณี สิริวรสาร การใช้ชื่อเรื่องชีวิตเหมือนฝัน ของคุณหญิงมณี เราพบได้จากเนื้อหาบอกเล่าเรื่องราวของคุณหญิงพาลพบกับความเปลี่ยนแปลงอย่างไม่คิดฝันในหลายครั้งของชีวิต เปรียบได้กับชีวิตเดินมาเหมือนกันความฝัน
อนึ่ง ซึ่งทำให้เห็นถึงความเปลี่ยนแปลงความรู้สึกที่ครอบครองพื้นที่ของเมืองกรุงเทพฯ ไว้ตั้งแต่ในช่วงตั้งแต่ปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จนถึงหลังสงครามโลกครั้งที่ 2
งานการศึกษาประวัติศาสตร์สังคมกรุงเทพฯ ผ่านมามักให้ข้อเสนอร่วมกันเรื่องความเปลี่ยนแปลงของสังคมกรุงเทพฯ เกิดขึ้นอย่างสำคัญจากการปฏิรูปสู่ความทันสมัยแบบใหม่ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทั้งด้านการเมือง เศรษฐกิจ สังคม สิ่งแวดล้อมของเมืองกรุงเทพฯ ทำให้เกิดคนกลุ่มใหม่สังคมขึ้น ที่ได้รับการศึกษาแบบสมัยใหม่ สมาทานความคิดสมัยใหม่เข้ามาและพยายามเรียกร้องการเปลี่ยนแปลงสังคม จนเป็นผลให้เกิดเหตุการณ์เปลี่ยนแปลงการปกครอง 24 มิถุนายน พ.ศ.2475 สิ่งนับว่าเป็นจุดแตกของพลังคนกลุ่มใหม่ก่อตัวขึ้นมาโดยตลอดและนำกรุงเทพฯ เข้าสู่เมืองแบบใหม่ภายใต้การปรับเปลี่ยนสิ่งแวดล้อมต่างๆ ภายใต้ความคิดเสมอภาคของคณะราษฎร สิ่งแวดล้อมและการเมือง เศรษฐกิจแบบใหม่ ได้สร้างระบบอารมณ์ความรู้สึกใหม่ให้กับเมืองกรุงเทพฯ ดังเช่นคำกล่าวว่า “เจ้าเดินตรอกขี้ครอกเดินถนน” อันนำมาซึ่งการขับเคี่ยวช่วงชิงพื้นที่ความคิดความรู้สึกของคณะราษฎรกับคณะเจ้า จนมาถึงจุดเปลี่ยนสำคัญในการปฏิวัติทศวรรษ 2500 นำมาสิ่งการวางรากฐานกรุงเทพฯ ใหม่ ภายใต้ระบบทุนนิยมและการฟื้นฟูสถาบันกษัตริย์
อย่างก็ตามทีจากงานเขียน “ชีวิตเหมือนฝัน คุณหญิงมณี สิริวรสาร” ได้ให้ภาพแตกต่างออกไป ชีวิตของคุณหญิงมณี ในฐานะของคนชั้นสูงในตระกูลบุนนาคนั้น ยังมีมุมมองและการใช้ชีวิตภายใต้ความคิดและความรู้สึกเป็นคนชั้นสูงเช่นเดิม การแต่งงาน 2 ครั้งแรกของคุณหญิงมณี จึงเกิดขึ้นกับคนชั้นสูงด้วยกันเอง ในระหว่างไปศึกษาต่อประเทศอังกฤษ แม้กระทั่งเมื่อกลับมาประเทศไทย ภายหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ก็ยังดำรงการใช้ชีวิตและค่านิยมเฉกเช่นคนชั้นสูงอยู่เช่นเดิม กล่าวคือ คนในครอบครัวต่างก็มีความรู้สึกนึกคิดในชีวิตของตนเอง พ่อ แม่ ลูก ไม่ได้ผูกกันไว้ด้วย ระบบความสัมพันธ์และความรู้สึกแบบคนชั้นกลาง ที่มีความใกล้ชิดกัน คุณหญิงมณี จึงส่งลูกชาย 2 คนไปเรียนอังกฤษตั้งแต่เล็ก โดยไม่ได้รู้สึกถึงความโหยหาอาทรในความเป็นแม่ เพราะรู้สึกว่าชีวิตแม่ก็มีชีวิตของแม่ การเลี้ยงลูกไม่ใช่ชีวิตของแม่ต้องรู้สึกเช่นที่เป็นในสมัยต่อมา
ความเปลี่ยนแปลงกรุงเทพฯ หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ทางการเมือง เศรษฐกิจ สังคม ตั้งแต่ทศวรรษ 2490 -2500 ไม่เพียงเปลี่ยนโฉมหน้าทางโครงสร้างการเมือง เศรษฐกิจ สังคม เท่านั้น ความเปลี่ยนแปลงนี้ สร้างให้กรุงเทพฯ กลายเป็นเมืองของคนชั้นกลางที่เพิ่มมากขึ้นในสังคมกรุงเทพฯ บทบาทของชาวจีนโพ้นทะเลเคยถูกเบียดบัง ได้กลับมาเชิดหน้าชูตาในสังคมคนชั้นสูงของกรุงเทพฯ การแต่งงานครั้งที่ 3 ของคุณหญิงมณี กับนายแพทย์ปชา สิริวรสาร จึงเป็นการนำพาให้คุณหญิงมณี ได้เข้ามาสัมผัสกับชีวิตและความรู้สึกของคนชั้นกลางเมืองกรุงเทพฯ คุณหญิงได้ใช้ชีวิตแบบคนชั้นกลาง กินข้าวนอกบ้านในร้านอาหารที่ไม่ใช่ร้านของคนชั้นสูงเท่านั้น ความรู้สึกของคนชั้นกลางเข้าครอบครองพื้นที่กรุงเทพฯ ยังได้ทำให้คุณหญิงมณี ในช่วงปัจฉิมวัย เริ่มให้คุณค่ากับความรู้สึกของครอบครัวแบบคนชั้นกลาง โดยการรับเอาหลาน 2 คนมาเลี้ยงเป็นลูกบุญธรรม อีกทั้งความรู้สึกของความโหยหาความรู้สึกอบอุ่นแบบครอบครัวแบบคนชั้นกลาง ที่มีพ่อ แม่ ลูก อยู่กันพร้อมหน้าพร้อมตา จากความยินดีลูกชายคนรอง กลับจากประเทศสหรัฐอเมริกามาอยู่เมืองไทย และเลือกที่จะกลับมาอยู่บ้านของแม่ แทนที่จะไปสร้างหรือซื้อบ้านใหม่อยู่กับครอบครัวตนเอง ทั้งที่หากพิจารณาถึงความสัมพันธ์ระหว่างแม่-ลูก ของคุณหญิงมณีแล้ว ก็เห็นได้ว่าดำเนินไปในแบบคนชั้นสูงมาตลอด ที่ทุกคนต่างมีชีวิตของตนเอง แต่คุณหญิงกลับโหยหาความรู้สึกเช่นนี้
การศึกษาในครั้งนี้ จึงน่าจะช่วยเปิดพื้นที่ของการศึกษาประวัติศาสตร์สังคมกรุงเทพฯ ให้ได้ลงเข้าไปรู้จักกับความเปลี่ยนแปลงของความรู้สึกและคุณค่าที่รู้สึกของคนชั้นสูงกรุงเทพฯ ผ่านการอ่านงาน “ชีวิตเหมือนฝัน” ในฐานะของหลักฐานประวัติศาสตร์ชิ้นหนึ่ง

บทความโดย: ผู้ช่วยศาสตราจารย์ปิยชาติ สึงตี

อ้างอิง:
หนังสือชีวิตเหมือนฝัน คุณหญิงมณี สิริวรสาร เล่ม 1. (2022, May 24). [Photo]. https://shops-image.s3-ap-southeast-1.amazonaws.com/l/lungkitti/img-lib/spd_20170725154405_b.jpg
พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ตัดผมไฟ ให้ ม.ร.ว.เดชนศักดิ์ ศักดิเดชน์ ภาณุพันธุ์ คุณหญิงมณี กับพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจิรศักดิ์สุประภาต (2022, May 24). [Photo]. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/th/thumb/a/a3/%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%8A%E0%B8%B2%E0%B8%98%E0%B8%B4%E0%B8%9B%E0%B8%81-%E0%B9%80%E0%B8%94%E0%B8%8A%E0%B8%99%E0%B8%A8%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%94%E0%B8%B4%E0%B9%8C-%E0%B8%A1%E0%B8%93%E0%B8%B5-%E0%B8%88%E0%B8%B4%E0%B8%A3%E0%B8%A8%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%94%E0%B8%B4%E0%B9%8C.jpg/230px-%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%8A%E0%B8%B2%E0%B8%98%E0%B8%B4%E0%B8%9B%E0%B8%81-%E0%B9%80%E0%B8%94%E0%B8%8A%E0%B8%99%E0%B8%A8%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%94%E0%B8%B4%E0%B9%8C-%E0%B8%A1%E0%B8%93%E0%B8%B5-%E0%B8%88%E0%B8%B4%E0%B8%A3%E0%B8%A8%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%94%E0%B8%B4%E0%B9%8C.jpg
หนังสือชีวิตเหมือนฝัน คุณหญิงมณี สิริวรสาร เล่ม 2. (2022, May 24). [Photo]. https://www.su-usedbook.com/