รู้จักโรคมาลาเรีย: ภัยร้ายจากยุงที่ไม่ควรมองข้าม

เขียนและเรียบเรียง โดย : ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.ศรุดา คุระเอียด  สำนักวิชาสหเวชศาสตร์

โรคมาลาเรียคืออะไร

โรคมาลาเรีย (Malaria) เป็นโรคติดเชื้อที่เกิดจากปรสิตในกลุ่ม Plasmodium ซึ่งแพร่สู่มนุษย์ผ่านการกัดของยุงก้นปล่องเพศเมีย (Anopheles) ที่มีเชื้ออยู่ในตัว ยุงชนิดนี้มักออกหากินในเวลากลางคืน โดยเมื่อกัดคน เชื้อมาลาเรียจะเข้าสู่ร่างกาย ผ่านไปยังตับและเริ่มแบ่งตัว ก่อนจะเข้าสู่กระแสเลือดและทำลายเม็ดเลือดแดง การติดเชื้อทำให้เกิดอาการสำคัญ เช่น ไข้สูง หนาวสั่น ปวดเมื่อย คลื่นไส้ อ่อนเพลีย และในกรณีรุนแรงอาจลุกลามถึงขั้นเสียชีวิต

เชื้อมาลาเรียที่ก่อโรคในคนมีทั้งหมด 5 ชนิด ได้แก่ Plasmodium falciparum, Plasmodium vivax, Plasmodium malariae, Plasmodium ovale และ Plasmodium knowlesi ซึ่งแต่ละชนิดมีลักษณะการก่อโรคต่างกัน โดย P. falciparum เป็นเชื้อที่มีความรุนแรงมากที่สุด สามารถทำให้เกิดภาวะมาลาเรียขึ้นสมอง (cerebral malaria) ผู้ป่วยจะมีอาการชัก ซึม หมดสติ และหากไม่ได้รับการรักษาทันท่วงที มีโอกาสเสียชีวิตสูง ในขณะที่ P. vivax เป็นสายพันธุ์ที่พบมากที่สุดในประเทศไทย สามารถหลบซ่อนอยู่ในตับและกลับมาแสดงอาการซ้ำได้ภายหลัง ส่วน P. malariae และ P. ovale พบได้น้อย ส่วน P. knowlesi มีแหล่งรังโรคอยู่ในลิง พบได้ในพื้นที่ภาคใต้ของประเทศไทย เช่น จังหวัดระนอง ตรัง สตูล และยะลา เชื้อนี้สามารถแพร่สู่คนและแบ่งตัวได้อย่างรวดเร็ว หากไม่ได้รับการวินิจฉัยและรักษาอย่างทันท่วงที อาจส่งผลต่อระบบอวัยวะภายในได้เช่นกัน

📊 สถานการณ์โรคมาลาเรียในประเทศไทย: 5 ปีที่ผ่านมา

สถานการณ์โรคมาลาเรียในประเทศไทยตลอดช่วง 5 ปีที่ผ่านมา (พ.ศ. 2561–2566) มีแนวโน้มลดลงอย่างต่อเนื่อง โดยในปี 2561 มีรายงานผู้ป่วยประมาณ 10,000 ราย และลดลงเหลือราว 3,800 รายในปี 2566 จากการดำเนินมาตรการควบคุมโรคของภาครัฐและการเข้าถึงระบบสาธารณสุขที่ดีขึ้น อย่างไรก็ตาม ผู้ป่วยยังคงพบได้ในบางพื้นที่ โดยเฉพาะจังหวัดที่มีพื้นที่ป่าเขาและชายแดน เช่น ตาก กาญจนบุรี แม่ฮ่องสอน ยะลา นราธิวาส และระนอง ซึ่งมักพบในกลุ่มแรงงานที่เข้าไปทำงานในป่า หรือผู้ที่อาศัยอยู่ใกล้แนวชายแดน

🔬 การวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการ

การวินิจฉัยโรคมาลาเรียในห้องปฏิบัติการทำได้โดยการตรวจเลือดด้วยกล้องจุลทรรศน์ ซึ่งเป็นวิธีมาตรฐานที่ใช้ทั้งฟิล์มเลือดบาง (ภาพที่ 1 และ 2) สำหรับระบุชนิดของเชื้อ และฟิล์มหนา เพื่อเพิ่มโอกาสพบเชื้อในกรณีที่ปริมาณเชื้อน้อย ในกรณีที่ไม่มีเครื่องมือทางห้องปฏิบัติการหรืออยู่ในพื้นที่ห่างไกล สามารถใช้ชุดตรวจวินิจฉัยแบบรวดเร็ว (Rapid Diagnostic Test: RDT) ซึ่งใช้ได้สะดวกและให้ผลภายในเวลาไม่นาน หากต้องการความแม่นยำสูงในการจำแนกชนิดของเชื้อโดยเฉพาะในกรณีเชื้อที่พบได้น้อย อาจใช้วิธีการทางชีวโมเลกุล เช่น เทคนิค polymerase chain reaction (PCR) ซึ่งนิยมใช้ในห้องปฏิบัติการเฉพาะทางหรือในการวิจัย

🛡 แนวทางการป้องกันโรคมาลาเรีย

การป้องกันโรคมาลาเรียสามารถทำได้โดยหลีกเลี่ยงการถูกยุงกัด เช่น การสวมเสื้อแขนยาว กางเกงขายาวในช่วงเย็นถึงเช้ามืด การใช้มุ้งชุบสารเคมีป้องกันยุง และการทายากันยุง การกำจัดแหล่งเพาะพันธุ์ยุง เช่น แหล่งน้ำขังหรือภาชนะใส่น้ำที่ไม่มีฝาปิดในบริเวณบ้านก็เป็นอีกวิธีหนึ่งที่ช่วยลดความเสี่ยง หากจำเป็นต้องเดินทางไปยังพื้นที่เสี่ยง ควรปรึกษาแพทย์ล่วงหน้าเพื่อรับคำแนะนำเรื่องการป้องกันโรค รวมถึงควรเฝ้าระวังอาการไข้หลังจากเดินทางกลับ และรีบเข้ารับการตรวจหากสงสัยว่าตนเองอาจติดเชื้อ

แม้สถานการณ์โรคมาลาเรียในประเทศไทยจะดีขึ้น แต่โรคนี้ยังไม่หมดไปจากประเทศ การรู้เท่าทันโรค เข้าใจแหล่งระบาด รู้จักวิธีป้องกัน และเข้ารับการตรวจรักษาอย่างรวดเร็วเมื่อมีอาการผิดปกติ จึงเป็นกุญแจสำคัญที่จะช่วยให้ประชาชนไทยปลอดภัยจากโรคนี้ และนำพาประเทศไปสู่เป้าหมายในการกำจัดมาลาเรียให้หมดไปอย่างยั่งยืน

ภาพที่ 1 ฟิล์มเลือดบางของผู้ป่วยติดเชื้อ Plasmodium falciparum (ลูกศรชี้)

ภาพที่ 2 ฟิล์มเลือดบางของผู้ป่วยติดเชื้อ Plasmodium vivax (ลูกศรชี้)

เอกสารอ้างอิง

กรมควบคุมโรค. (2566). รายงานการเฝ้าระวังทางระบาดวิทยา ประจำปี 2565: โรคมาลาเรีย. สำนักโรคติดต่อนำโดยแมลง กระทรวงสาธารณสุข. สืบค้นจาก https://www.ddc.moph.go.th

World Health Organization. (2023). World malaria report 2023. Geneva: World Health Organization. Retrieved from https://www.who.int/publications/i/item/9789240078367

Centers for Disease Control and Prevention. (2023). Parasites – Malaria. Retrieved from https://www.cdc.gov/parasites/malaria/

Phommasone, K., Adhikari, B., Henriques, G., Peto, T. J., Tripura, R., & White, N. J. (2020). The impact of Plasmodium knowlesi on malaria elimination in Southeast Asia. The Lancet Regional Health – Western Pacific, 3, 100032. https://doi.org/10.1016/j.lanwpc.2020.100032

Tanomsing, N., Congpuong, K., Siripoon, N., & Sattabongkot, J. (2021). Malaria epidemiology and elimination strategy in Thailand. The Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 52(4), 561–569.